Duivendrecht: Een dorp in de stad (3)

DUIVENDRECHT In deze serie van Stichting Oud-Duivendrecht bespreekt Ans Quirijnen hoe vanaf de jaren dertig tot in de jaren zestig het lot van Duivendrecht verbonden was met de grootse plannen voor de Bijlmer en hoe de gemeente Ouder-Amstel van Duivendrecht een passende voorstad van Amsterdam wilde gaan maken.

JAREN DERTIG In haar Microstoria over Duivendrecht, een universitair onderzoek naar de dorpsgemeenschap in tijden van verstedelijking 1930-2000, eveneens uitgegeven als nummer 20 van het blad Oud-Duivendrechtse Saecken in januari 2009, concludeert Brenda Broekhuizen dat de geschiedenis van de dorpsgemeenschap van Duivendrecht vrij recent is. Een echte dorpsgemeenschap ontstond pas toen de eerste middenstanders zich hier gingen vestigen in de jaren dertig. Er werd op kleine schaal blokjes huizen gebouwd, ook werd een aantal dwarsstraten gemaakt aan de Rijksstraatweg. 

Vóór deze periode was Duivendrecht niet meer dan een straat met boerderijen en de katholieke kerk, waar mensen vanuit de wijde omtrek naartoe kwamen. De dorpsgemeenschap kenmerkte zich vanaf de jaren dertig tot in de jaren zestig als kleinschalig. Er was veel sociale controle, iedereen kende elkaar. Toch was er binnen het dorp wel een bescheiden verdeeldheid door de verzuiling, die het culturele leven en het onderwijs domineerde. 

Maar tussen de confessionele richtingen bestond wel degelijk redelijk contact. De dorpsgemeenschap was vanaf het begin af aan erg gericht op Amsterdam. Dit was in economisch opzicht, aangezien de middenstanders, net als de boeren, hun producten of diensten in Amsterdam verkochten. Maar dit was ook in sociaal opzicht, aangezien veel nieuwe middenstanders uit Amsterdam kwamen en daar hun familieleden en vrienden hadden.

DREIGENDE ANNEXATIE In de jaren zestig-zeventig was het de tweede keer dat het dorp Duivendrecht werd bevolkt door mensen van buitenaf. Nu echter met een gericht plan. Het doel was om één grote ‘Zuidoostlob’ te ontwikkelen, als uitbreiding van Amsterdam. Deze Zuidoostlob moest van een deel van Diemen, heel Duivendrecht en de Bijlmer één stedenbouwkundig geheel maken. Dit idee was groots, maar niet nieuw. Het woord annexatie viel al vaker en de randgemeenten waren absoluut niet enthousiast. In 1921 verwierf de hoofdstad door annexatie al ruimte die nodig was voor woningbouw en bedrijvigheid. En werd daarmee toen vier keer zo groot. 

UITBREIDINGSPLAN Uiteindelijk zou het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) van Amsterdam, dat in 1939 bij Koninklijk Besluit van kracht werd, toch in uitbreiding voorzien binnen de eigen bestaande gemeentegrenzen, en werden nieuwe annexaties opgeschort. Dit had vooral te maken met de houding van de regering in Den Haag. Deze was tegen annexatie, en wilde juist dat de randgemeenten bleven bestaan om Amsterdam in te kunnen tomen. Annexaties of niet, door de Tweede Wereldoorlog kon het grootste deel van het AUP niet gerealiseerd worden. Hierdoor was er na de oorlog een nijpend tekort aan woningen ontstaan, aangezien in de oorlog ook veel woningen onherstelbaar beschadigd waren. Met nieuwe ideeën als licht, lucht en ruimte werden In de jaren vijftig de grote woonwijken in het westen van Amsterdam aangelegd met de Sloterplas in het midden. En in Amsterdam-Zuid: Buitenveldert. De Bijlmermeer had als doel om één grote ‘Zuidoostlob’ te ontwikkelen, als uitbreiding van Amsterdam. 

BIJLMERMEER Vanaf het begin van de plannen in 1955 werd gepoogd om Duivendrecht stedenbouwkundig een geheel te laten vormen met de toekomstige Bijlmermeer. Dit betekende het gebruik van een halfhoog wegenbouwstelsel en veel hoogbouw. Ook moest nieuwe infrastructuur om Duivendrecht heen worden aangelegd om de Bijlmermeer te kunnen ontsluiten. Om dit te realiseren moesten veel gebouwen in Duivendrecht gesloopt worden. Ook al zijn niet alle plannen in uitvoer gebracht, en was het uiteindelijk aantal gebouwde woningen veel lager uitgevallen dat in eerste instantie de bedoeling was, toch zijn bijna alle boerderijen in de loop der tijd onteigend en verdwenen. Ook veel huizen, die pas in de jaren dertig gebouwd waren, moesten alweer worden afgebroken. De Duivendrechters waren door middel van een bijeenkomst in het Sint Willibrordushuisin 1963 op de hoogte van de plannen gebracht, maar toch viel de definitieve onteigeningsbrief bij veel mensen koud op hun dak. De talloze gewijzigde plannen verschenen wel in het weekblad en werden ter inzage gelegd in het ver weg gelegen gemeentehuis van Ouder-Amstel. 

Oud-Duivendrechters vertelden later dat mensen in die tijd het idee hadden dat de gemeente voor ze zou zorgen. Dat wat de gemeente besliste, goed voor de mensen zou zijn. Als de mensen het ergens niet mee eens waren lieten ze het niet zo merken.

AFBRAAK EN OPBOUW De slagerij van Gerrit van Walbeek aan het eind van de Rijksstraatweg, voorbij de kerk, lag deels in Duivendrecht (gemeente Ouder-Amstel) en deels in de gemeente Weesperkarspel. Voor het slachten van zijn vee moest hij goed opletten waar hij welke slachtvergunning aan moest vragen. In 1965 werd Weesperkarspel na enorm politiek getouwtrek tussen Amsterdam en het Rijk uiteindelijk geannexeerd om de Bijlmer te kunnen realiseren. In de Bijlmermeer werd veel hoogbouw gepland en daarom maakte de gemeente Ouder-Amstel in 1962 uitbreidingsplannen voor Duivendrecht om door middel van hoogbouw 10.000 (!) mensen te herbergen. Het aantal inwoners van Duivendrecht bedroeg in 1960 nog maar 2656. Het eerste deel van de huizen en bedrijven aan de Molenkade werden onteigend ten behoeve van het aanleggen van een weg naar de Bijlmermeer. De eerste appartementen op het Waddenland kwamen in 1968 gereed en 25 november 1968 werden ook de eerste bewoners van de Bijlmermeer verwelkomd. 

ONTEIGENINGSPLANNEN Boerderij Zeldenrust (gelegen hoek Rijksstraatweg-huidige Telstarweg) werd afgebroken. Op de lijst in de onteigeningsmappen staan 58 huizen, te midden van weilanden en stukken erf, gelegen in het uitbreidingsplan Duivendrecht oost en zuid uit 1962. Getroffen eigenaren en bewoners maakten zich- na de nare ervaringen uit het Duivendrechtse verleden uit de dertiger jaren - vooral zorgen waar ze heen moesten. Het ging de mensen voornamelijk over de consequenties van het plan en niet zo zeerover het plan zélf. De in 1970 opgerichte Dorpsraad maakt dankbaar gebruik van een in 1966 uitgekomen rapport van het sociografisch instituut Haarlem en gaat met succes de belangen van het dorp tegenover de gemeente behartigen waardoor delen van het totaalplan sneuvelden. 

Wordt vervolgd in deel 4, het laatste deel van deze serie.

Ans Quirijnen